zondag 26 mei 2013

Retour Bern-Lissabon

Ooit was ik onder de indruk van Midnight express. Ik was toen zeventien, opgevoed met morele idealen, en dan is dat geweld een klap in je gezicht. Het beledigt je, maar het veroorzaakt ook een bepaalde woede in je, waardoor je nog moreler wordt. De hele titel ontging me, de droom van een trein die je in een keer uit de hel kan meenemen. Wel had ik door, zonder het te beseffen, dat achter je morele drive verlamming kan schuilgaan, die soms manifest wordt in een dreigende stemming die op korte afstand zijn kwade uitwerking op je blijft hebben. En in fascinatie uiteraard.

Het kan ook andersom, een trein die je meeneemt uit de hemel. Stel, je bent een geprezen leraar en geeft les over Marcus Aurelius, met zijn ideeën over daad, gevoel en gedachte, die onverbrekelijke eenheid. Helaas moest die keizer wel steeds vaker naar de rijksgrenzen, waar hij hij zijn beschouwelijke kant even opzij moest zetten en een beroerde dood in de militaire kampen stierf.

Het is ook goed mogelijk dat je zelf functioneert als beschouwer, die daarnaast dus ook - volgens die stoïsche filosofie van Marcus Aurelius - een noodzakelijke, actieve inbreng heeft. Het gevolg zou zijn dat die beschouwer dan ook de dader wordt, in zekere zin. Zo zou je de Romeinen met hun keizer-filosoof alsnog - ondanks hun oneindige aggressiviteit, kunnen zien als brengers van beschaving, van inzicht over levenskunst tot in de uithoeken van het imperium.

Volgens deze gedachtelijn ongeveer zou je Night Train to Lisbon kunnen bekijken. Leraar klassieke talen Raimond Gregorius begint al met actie wanneer hij een jonge vrouw tegenhoudt als ze van de brug wil springen. Later blijkt ze de kleindochter van een beruchte politieleider, 'de slager van Lissabon', te zijn. Dan springt Raimond in zijn nachttrein. Het zijn natuurlijk allemaal acties die hem overkomen, maar dat past wel bij het stoïsche ideaal van Marcus Aurelius.

In Lissabon aangekomen speelt Raimond de rol van onderzoeker, overbrenger en verbinder van inzichten. Op dit moment lijk je in een Bildungsroman aangekomen, temeer daar zijn bril stukgaat en hij een nieuwe bril krijgt waaraan hij even moet wennen. Maar uiteindelijk is hij minstens evenzeer brenger van Bildung dan ontvanger. Dat blijkt wanneer hij Estefânia bezoekt, de minnares van verzetsman Amadeu die met hem naar Spanje was gevlucht. Hij kan haar diens boek overhandigen, waarmee de onderwijscyclus sluit.

In zekere zin wordt Raimund dus pas in Lissabon echt leraar klassieke talen. Maar daarvoor weten we te weinig van zijn optredens in zijn Bernse klassen. De film heeft daardoor een tegengesteld effect. De leraar lijkt zijn ware bestemming pas in Lissabon te vinden, en gelukkig kon hij het opbrengen om die saaie school even achter zich te laten, met die vervelende directeur. De reis is dan een 'journey to the very heart of himself', zo verklaart ons de filmbeschijving. Hoewel die interpretatie - opgang van de hel naar de hemel - prima past, kun je je afvragen of je zo met Raimund wel voldoende van de Portugese hel kunt meekrijgen, waarmee je dus je eigen leerproces dreigt te blokkeren.

In de film ligt in tweede instantie ook de uitnodiging besloten het proces om te keren. En dat geldt dan wellicht voor het hele levenskunstproject van Pascal Mercier (Peter Bieri). Het is een aller-retour. Hij ontvangt van het leven dankbaar zijn lessen in liefde en levensmoed, en laat zich verrijken door verhalen van Portugese verzetsmensen. De andere richting is die van de leraar die beschikt over het ware inzicht, het inzicht dat inzicht, hart en daad een onverbrekelijk geheel vormen. Een eenheid die je geschonken wordt als je maar af en toe wat twijfelt. Dat inzicht bracht Raimund al in zijn Bernse klas, maar een van zijn alter ego's, Pascal of Peter, komt het zonder gemor overal brengen, in Lissabon maar evengoed in een Arnhems bovenzaaltje, aan de modderige randen van zijn imperium.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten